Çocuk sahibi olmaya karar veren kişilerin karşılarında bir anda can sıkıcı bir engel belirebiliyor; infertelite. Neyse ki bu durum profesyonel ellerde, tetkikler, testler ve tedavilerle çoğu zaman bir sorun olmaktan çıkıyor. Kadın Hastalıkları, Doğum ve Tüp Bebek Uzmanı Op. Dr. Müstecep Kavrut, inferteliteyle ilgili aklımıza takılan tüm soruları PetitMag okurları için cevapladı.

Hamile kalmaya karar veren bir çiftin bu konuda sıkıntı yaşamaları üzerine, bir uzmana danışmak için ne kadar bir süre beklemeleri gerekir?

Düzenli ve korunmasız bir beraberliğe rağmen bir yıl içinde gebeliğin olmaması durumuna infertilite yani kısırlık diyoruz. Bu durumdaki genç çiftler bir jinekoloğa başvurmalıdırlar. Kadın yaşı 35'in üzerindeyse bir yıl beklemeye gerek yoktur ve çiftin altı ayın sonunda doktora başvurmaları önerilir.

Test sonuçlarına göre sorunu olmayan ama normal kabul edilen sürede çocuk sahibi olamamış çiftler için nasıl bir tanı konuluyor? "Sebepsiz infertilite" olarak mı tanımlanıyor?

Çocuk sahibi olamayan çiftlerin doktora ilk başvurularında temel tetkikleri yapılıyor. Kadının jinekolojik muayene ve ultrasonografi ile rahmi ve yumurtalıkları değerlendiriliyor. Yumurta rezervi ölçülüyor ve rahim filmi ile tüplerinin açık olup olmadığı ve rahim içi değerlendiriliyor. Hormon analizleri; başta prolaktin ve TSH olmak üzere kontrol ediliyor. Erkeğin sperm analizi yapılıyor. Tüm bu tetkiklerin normal çıkması halinde ‘’sebepsiz infertilite’’ tanısı konuyor. Sebepsiz infertilite veya bir diğer ifade ile sebebi izah edilemeyen infertilite muayene ve temel tetkikleri normal olmasına rağmen çocuk sahibi olunamaması durumudur.

Yapılan tetkiklerin ardından, tedavi sürecine başlanacağı zaman ilk aşama aşılama mı oluyor?

Sebepsiz infertilite tanısı almış bir çiftte, tedavinin şekline karar verirken kadının yaşı, yumurta rezervi ve infertilite süresine göre karar veriyoruz. İki yıldan kısa süreli infertilite sorunu yaşayan genç bir çiftte, belirgin yumurta rezervi azalması yoksa ilk aşamada ovulasyon indüksiyonu yani yamurta takibi ve zamanlanmış ilişki tedavisi ile başlanabilir. İkinci aşamada yumurta takibine aşılama tedavisi eklenebilir.

Tüp bebek tedavisinin aşamalarından kısaca bahsedebilir misiniz?

Başlıca 3 aşamadan bahsedilebilir. İlk aşama kadın yumurtalarının hormonlar ile uyarıldığı, sayılarının ve büyümesinin takip edildiği kısaca KOH denilen "kontrollü ovaryan hiperstimülasyon" aşamasıdır. Genellikle adet döngüsünün 2. veya 3. günlerinde başlanır ve yaklaşık olarak 8-12 gün kadar sürer. Yumurtalar yeterli büyüklüğe ulaştığında nihai olgunlaşmayı tamamlamak üzere yumurta çatlatma iğnesi yapılır.

İkinci aşama hafif anastezi veya sedasyon ile yumurtaların toplanması aşamasıdır. OPU (oocyte pick-up) denilen bu aşama 5-15 dakika kadar sürer. Toplanan yumurtalar laboratuvar ortamında erkekten alınan spermler ile döllendirilerek embriyolar oluşturulur. Embriyolar inkübatör denilen cihazlarda uygun mediumlar içinde takip 3-5 gün takip edilir. Son aşama seçilen iyi kalite embriyoların kadın rahmine bırakıldığı embriyo transferi (ET) işlemidir. Genellikle mesane dolu iken ve ultrason kılavuzluğunda yapılan bu işlem 5 dakika kadar sürer.

Bir çocuğu olan ama sonrasında gebe kalamayan hastalarınız oluyor mu? Bu durum da yine infertilite sınıfına mı giriyor?

Daha önce çocuk sahibi olan veya gebeliği olmuş bir kadın yeniden gebe kalamıyorsa tanı sekonder infertilite olarak adlandırılır. Bu tür hastalarımız da çok oluyor. Bazen ilk doğumda yaşanan bir problem ikinci kez gebe kalınamamanın sebebi olabiliyor.

"İnfertilite'ye neden olan en büyük neden şudur", diyebileceğiniz; yaygın olarak saptadığınız bir faktör var mı?

Geçmişte sebep daha çok kadınlara ait olarak değerlendirilirdi ancak günümüzde yapılan yapılan araştırmalara göre kadın ve erkeklere ait sebepler birbirine eşittir. En çok yumurtlama problemleri ve sperm anormalliklerini sebep olarak görmekteyiz.

Erkekten kaynaklanan infertilite nedenleri nelerdir?

Spermlerde sayı, hareket azlığı veya morfoloji defektleri başlıca sebepler olarak karşımıza çıkmaktadır. Spermlerin menide hiç olmaması veya cinsel fonksiyon bozuklukları da diğer sebepler olarak görülebilmektedir.

Spermi olmayan erkekler çocuk sahibi olabilir mi?

Evet. Menide spermi olmayan erkeklerden belirli oranlarda cerrahi sperm elde etme yöntemleriyle, başlıca Micro TESE yöntemi ile sperm elde edilebir. Bu erkeklerden sperm bulunanların yarıdan çoğu çocuk sahibi olabilir.

Konu hakkında, aşılama ve tüp bebek tedavisi dışında son yıllarda geliştirilen ama toplum tarafından çok da bilinmeyen yenilikçi tedavi yöntemleri bulunuyor mu?

Bu alanda son yıllarda sağlıklı embriyo seçimi ve rahmin tutunabilirliğinin test edilmesi konularında gelişmeler oldu. Son yıllarda özellikle yapay zeka teknolojisinin de kullanıldığı NGS yöntemi başta olmak üzere PGT (preimplantasyon genetik tanı) ile embriyoların tüm kromozomlarına bakılabiliyor. Sağlıklı embriyo transferine rağmen gebe kalamayan çiftlerde ERA (endometrial receptivity assay) yöntemi ile rahmin en uygun tutunabilirlik zamanı tespit edilerek bireyselleştirilmiş embriyo transferi yapılabilmektedir. Ayrıca "blastokist" yani 5. gün embriyo dondurulması ve donmuş embriyo transferi tedavileri özellikle iyi rezervli olgularda başarı oranını yükselttiği gibi tedavi güvenliğini de artırmaktadır.

Başarısız olan tüp bebek tedavisinin ardından ikinci bir deneme için ne kadar süre geçmesi gerekiyor? İlk denemede yüzde kaç oranında başarı elde ediliyor?

Başarısız bir tedavi sonrası yeni bir tedaviye 1-2 ay sonra geçilebilir. Başarı oranını belirleyen bir çok faktör vardır. Bunların başında kadın yaşı, yumurta rezervi ve sperm parametreleri gelir. Genç iyi rezervli kadınlarda başarı oranı yükselirken ileri yaş ve düşük yumurta rezervi olan kadınlarda başarı oranı azalır

Tüp bebek tedavisi başarısız olan ama sonrasında doğal yoldan hamile kalan hastalarınız oluyor mu? Bu tip vakaların altında tıbbi bir neden yatıyor mu?

Tüp bebek tedavisi doğal yolla gebelik şansını azaltmadığı gibi tam tersine rahme ve yumurtalıklara yapılan uyarılara bağlı olarak bazı vakalarda gebelik şansını artırabilir. Bu nedenle bazı olgularda tedavi döneminde hazırlık aşamasında ya da başarısız tüp bebek tedavisi sonrasında doğal yolla elde edilen gebeliklere tanık oluyoruz. Bunun bir diğer sebebi de hazırlık aşamasında yapılan tedaviler ve cerrahi işlemlerin olumlu etkileri ile psikolojik baskının azalması olabilir.

"Çok düşünüyorsun, düşünme, takma kafaya, o zaman hamile kalırsın" sözünü, bu süreçte sıkıntı çeken kadınlar çevrelerinden çok fazla duyuyorlar. Düşüncelerimiz hamile kalma potansiyelimizi etkiliyor mu gerçekten?

Kadın üreme sistemi özellikle adet döngüsü ve yumurtlama fonksiyonları merkezi sinir sisteminde yer alan hipotalamo hipofizier sistem tarafından kontrol edilmektedir. Bu nedenle duygu durumu ve anksiyete bu fonksiyonları etkileyebilir. Psikolojik baskının giderilmesi, anksiyetenin tedavi edilmesi gebe kalma potansiyelini olumlu etkilemektedir. Uzun süre boyunca gebe kalamamak ve çocuk sahibi olamamak nedeniyle kendini baskı altında gören kadınların bu baskı ortadan kalktığında doğal yolla gebe kalabildikleri görülmektedir.

Yumurta dondurma işlemini kimler için önerirsiniz?

Bekar olup yakın zamanda çocuk sahibi olmayı düşünmeyen, üreme potansiyelini kaybetme riski olan kadınların yumurtalarını dondurmalarını öneriyoruz. Yumurtalık kistleri, tümörleri nedeniyle yapılan ameliyatlar, kanser veya bazı sistemik hastalıklar nedeniyle yapılan tedaviler, kemoterapi, radyoterapi gibi tedaviler yumurta rezervine kalıcı hasar verir ve erken menopoza sokabilir. Bu risklere maruz kalacak kadınların yumurtalarını dondurarak üreme potansiyellerini korumaları önerilir. Bunun yanında yaşa veya genetik faktörlere bağlı olarak yumurta rezervi azalmış olan ve henüz çocuk sahibi olmayı düşünmeyen, kariyer veya başka nedenlerle bunu erteleyen kadınların da yumurtalarını dondurmalarını öneriyoruz. Ailesinde erken menopoz öyküsü olan veya 35 yaş üzerinde olup çocuk sahibi olmayı erteleyen her kadının kanda AMH (antimülleryan hormone) baktırarak veya ultrason ile yumurta kapasitesine baktırmasını, yumurta rezervinde azalma varsa bu konuda bilgi almak üzere bir jinekoloğa başvurmasını öneririz.

Tüp bebek tedavisinin ne gibi yan etkileri oluyor?

Bugüne kadar yapılan bir çok araştırma tüp bebek tedavisinin güvenli bir tedavi olduğunu ve kalıcı bir yan etkisinin olmadığını ortaya koymuştur. Tedavinin en belirgin risklerinden biri OHSS (ovaryan hiperstimulasyon sendromu) olarak bilinen yumurtalıkların aşırı uyarımı ve karında sıvı toplanmasıdır. Son yıllarda ilaç tedavisindeki yeni gelişmeler, embriyo dondurma ve donmuş embriyo transferi stratejileri bu riski son derece azaltmıştır. Yumurta toplama sırasında olabilecek hafif vaginal kanamalar bası ile kolayca durmaktadır. Diğer yan etkiler nadir görülmekte ve tolere edilebilmektedir.

Tedavisi süresince kaçınılması gereken durumlar var mıdır? Diyet veya egzersiz gibi...

Tedaviye girmeden önce fazla kiloların verilmesi ve gebelik elde edilmeden önce ideal kiloya ulaşılması önerilir. Bu hem tedaviye yanıtı olumlu etkileyecek hem de gebelikte oluşabilecek riskleri azaltacaktır. Bunun yanıda diyabet, tiroid hastalıkları, hiperprolaktinemi gibi endokrin veya sistemik hastalıkların tedavi öncesinde kontrol altına alınması önerilir. Sigara, alkol ve fazla kahve tüketiminden kaçınılmalıdır. Egzersiz yapmak tedavi öncesinde önerilir.

Halen gebeliği düşünmeyen veya erteleyen kadınlara üreme sağlığı ile ilgili mesajlarınız nedir?

Üreme sağlığının kaybedilme veya azalma riski akıldan çıkarılmamalı ve mutlaka AMH tetkiki veya ultrason ile yumurta rezervi değerlendirilmelidir. Yumurta rezervi azalmış kadınların evli ise embriyo dondurmaları veya bekar iseler yumurta dondurmaları önerilir.

Pandemi süreci üreme sağlığı ve tedavilerini nasıl etkiledi? Bu süreçte ne gibi ek önlemler aldınız?

Pandeminin başlangıcında Covid 19'un yeni bir virus olması ve üreme sağlığını, gebeliği nasıl etkileyeceği konusunda yeterli bilgimizin olmaması nedenleriyle tedavilere bir süre ara verdik. Bu kararı yurt dışı ve ulusal üreme sağlığı derneklerimizin önerileri doğrultusunda aldık. Bu konuda bilgi ve tecrübelerin artması, çalışmaların sonuçlarının paylaşılması sonrasında yine ulusal ve uluslararası derneklerin önerileri doğrultusunda gerekli önlemleri alarak tedavilere kaldığımız yerden devam etme kararı aldık. Bu çerçevede maske, sosyal mesafe, hijyen kuralları başta olmak üzere kendimizin ve hastalarımızın sağlığını korumak için gerekli önlemleri aldık. Randevuların aralarını açtık ve hastalarımızdan mümkün olduğunca görüşmelere ve muayenelere yanlarında refakatçi getirmemelerini istedik. Gelmeden önce ve geldiklerinde sorgulayarak enfeksiyon olma ihtimali olanlara gerekli uyarıları ve bilgilendirmeleri yaptık. Tedavide çiftlerden anestezi altında yapılacak işlemler öncesinde PCR testi yaptırıyoruz.